Manastırlar, bir eğitim öğretim yeri idiler. Buralarda genellikle İncil ve ondan kaynaklanan öteki din kitapları, özellikle kiliseler tarihi okutulurdu. Dil bilgisi, mantık ve tanrı bilim, kiliseler tarihi, söylev başlıca derslerdi. Manastırlar; erkekler, kızlar-kadınlar (dullar) için olmak üzere ikiye ayrılırdı. Manastırlar, din bilgisi dışında sanata özellikle resme büyük önem veren kurumlardı. İç süslemeleri İncil'den Hz İsa'nın yaşamından, daha önceki peygamberlerle ilgili söylenenlerden esinlenen resimlerle (fresk) süslenirdi. Trabzon ilinde halen ayakta kalabilen bir tarih ve doğa anıtı olan Sümela (halk dilinde meryemana) manastırıdır. Turizme açık olup her yıl binlerce yerli ve yabancı turist tarafından ziyaret edilmektedir. Sümela manastırı dışında halen mevcut olan manastırlar ise; Vazelon, Gregorius Peristera Kuştul-Hızır İlyas Manastırı, Kaymaklı Manastırı, Kızlar Manastırıdır. Ancak bu manastırların onarım ve tadilatlarının henüz başlanılmadığından turizme açık olmamasına rağmen ulaşımın sağlanılması yapıldığından turistlerce merakla ve hayranlıkla gezilmektedir.

Sümela Manastırı

Trabzon'un Maçka ilçesi'nin güneyinde, Karadağ'ın bir tepesinin yamacına yapılmış olan bu manastıra halk tarafından Meryemana Manastırı olarak bilinir. Meryem (panaghia) adına kurulan bu manastırın, Grekçe "Sümela" adının esasını, kara-siyah karanlık anlamına gelen "melas" kelimesinden aldığı söylenir. Semavi EYİCE ye göre; "evvelce burada saygı gören siyah Meryem tasvirinden Sümela adını aldığı ve bu dağın adı da manastırdan dolayı Oros Mela Karadağ olduğu" kabul edilir. Sümela manastırının kuruluşu efsaneye göre iki Atinalı, Barbaras ile yeğeni Sophronios rüyalarında Hz. Meryem'i görmüşler, rüyada Meryem onlara bir manastır yapmalarını ve yerini, nasıl gideceklerini tarif etmiştir. Bunlar St.Luka 'nın yaptığı rivayet olunan tabloyu da beraberlerinde alarak yola çıktılar. Deniz yoluyla Trabzon'a gelip, Karadağ'ın sarp yamacında kilise kurma kararı verdiler. Theodosios devrinde (375-395) ilk kaya kilisesini kurdular. Bu tarih, kilisenin kesin kuruluş tarihi değilse de bahsedilen tarihler arasında yapıldığı sanılmaktadır. Bazı araştırmacılara göre de burasının milattan sonra 385 yılında, bazılarına göre ise de 472 yılında yapıldığı belirtilmektedir. Bu tarihler ve efsaneler bir tarafa bırakılacak olursa, manastırın tarihini Trabzon Komnenosları devrinden sonra incelemek mümkündür. Trabzon Komneneoslarından III. Alexios burasını yeni bir tesis halinde 1360 yılında inşa ettirerek 17 metre yüksekliğinde, 40 metre uzunluğunda, 14 metre genişliğinde 72 odalı bir tesis yaptırmıştır. Trabzon kralları bu manastıra vermiş oldukları hediye ve haklarla, halkın desteğini sağlamışlardır. Trabzon, Türkler tarafından alındıktan sonra, Osmanlı sultanları bu manastırın haklarına dokunmamışlardır. Manastıra Yavuz I. Selim (1512-1520) 2 şamdan armağan etmiştir. Ayrıca Trabzon Fatihi II. Mehmet'in de manastırın haklarını tanıdığını bildiren bir fermanı muhafaza ediliyordu. Yine Sultan I. Beyazıt, I. Selim, II. Selim, III. Murat, İbrahim, V. Mehmet, II. Süleyman, Mustafa ve III. Ahmet tarafından verilmiş fermanların bulunduğu bildirilmektedir. 1962 yılında merdivenleriyle kapısı tamir ettirilerek turistlerin ziyaretine elverişli bir duruma getirilmiş olan görkemli yapı görenlerin hayranlığını uyandırmaktadır. 1972 yılında ise ören yeri olarak ziyarete açılan yapıya orman içerisinden 25-30 dakikalık bir patika yolla ulaşılabildiği gibi manastırın 200 metrelik yakınına küçük vasıtalarda ulaşılabilir. Manastırın bulunduğu alan Orman Bakanlığınca Milli Parklar statüsüne alınmış olup, Kültür Bakanlığınca da aslına uygun olarak onarımı devam etmektedir. Sümala manastırı Trabzon turizminde önemli bir yer tutmaktadır.

Vazelon (Yahya) manastırı

Bu manastıra, Maçka ilçesini 14 km. geçtikten sonra sağa 3 km.lik stabilize bir yolla ulaşılır. Köprüyanı köyü sınırları içersine bulunan bu manastırın vadide özel sektör eli ile işletilen alabalık çiftliği ve restoranı vardır. Yapının, Vazelon ismini, kurulmuş olduğu "zabulon dağları" ndan aldığı görüşü kuvvetli ihtimaldir. Manastırın ıssız, sakin yerde seçilmesi, ona daha kutsal hava verilmek istenmesindendir. Çoğu araştırmacı yapının tarihini kesin olarak verememekle birlikte, bazıları ilk inşaat tarihinin M.S. 270, bazıları ise M.S. 317 olarak belirtir. Manastır, Yahya peygambere adanmıştır. İlk kuruluşu ile bugüne kadar çeşitli değişiklikler geçirmiştir. 527-565 yılları arasında Jüstinyen tarafından tamir ettirilmiştir. 644 yılının Şubat ayında hücreler tamamen tamir edilip kütüphanesi zenginleştirilmiştir. 702 yılı ile onu izleyen yıllar içinde esaslı şekilde yenilenmiştir. Vazelon manastırı 13. yy dan 20. yy kadar Maçka'nın ekonomik, sosyal ve kültürel hayatında etkinliğini sürdürmüştür. Vazelon manastırı vaktiyle bölgede bulunan manastırların en yetkilisi ve en zengini durumdaydı. Manastır 19. yy etraflıca onarılmıştır. Binaya batı kısmındaki merdivenle girilmektedir. Bina 1923 yılında terkedilmiştir. Günümüzde Sümela'dan sonra onarılıp turizme kazandırılması düşündürülmektedir.

Kuştul manastırı

Bu manastır, Trabzon'un Esiroğlu beldesinin Galyan diye adlandırılan bölgede Kuştul (Şimşirli) köyündedir. Ulaşım, Esiroğlu beldesine girerken soldaki Galyan vadisini takiben ulaşılır. Vadinin tabanında dirsek şeklindeki kaya üzerine oturtulan yapı, kale gibi, vadiye hakim bir tepede kurulmuştur. Maçka yolu üzerinde ve bağımsız bir amir gücüne sahip olan, üçüncü manastırdır. M.S. 752 yılında kurulduğu söylenen bu manastır 1203 senesinde yağma edilip terk edildi. Ama 1393 senesinde tekrar kurulup 15. yy başında yine görkemli eski önemini kazandı. 1904 yılında çıkan büyük bir yangınla büyük ölçüde harap olmuştur. Bu manastırda Trabzon bölgesindeki diğer manastırlar gibi kutsal bir mağara ve Ayazmanın etrafında kurulmuştur.